İhracata yönelik sanayileşme stratejisinin teorik dayanağını, uluslararası alanda serbest ticarete dayanan karşılaştırmalı üstünlükler teorisi oluşturur.İhracata yönelik sanayileşme stratejisine iktisat literatüründe amaçları gereği dışadönük sanayileşme stratejisi de denmektedir. İhracata yönelik sanayileşme stratejisi, seçiciliği üstün tutmakta ve tüm endüstrilerin değil gelişme ve rekabet potansiyeli yüksek olanların özendirilmesine ve desteklenmesine önem vermektedir. Bunu sağlamak için ekonomiyi uluslararası ticaretten koparmayacak bir ticaret rejimi izlenmesi ve ulusal kaynak tahsisinin, ithal ikamesinde olduğu gibi sadece iç talep tarafından değil, uluslararası talep tarafından belirlenmesine izin verilmesinin zorunlu olduğu belirtilmektedir.Davamını oxu »
Category: İqtisadi inkişaf
Ya həp, ya heç…iqtisadi düşüncələr…-1
Yarıaçıq və ya yarı bağlı iqtisadiyyat ola bilməz… Ya həp, ya heç…
Real sektoru güclü olmayan ölkələr öz ölkəsinin olmasa da (öz ölkəsində önəmli bir inkişaf səviyyəsində olmasa da) digər ölkə, ölkələr toplusu və ya beynəlxalq mali sektordan mütləq surətdə təsirlənəcəkdir…
Sənayedə- real sektorda diversifikasiya olmalıdır… ya həp, ya heç… Birtərəfli, təksektorlu, təkbölgəli iqtisadi inkişaf yoxdur… ya həp, ya heç…
1960-70-ci illərin İdxal əvəzləyici sənayeləşmə strategiyası iqtisadi inkişafa tam deyil, yarımçıq və keçici dəstək olur… İdxal əvəzləyici sənayeləşmə kiçik ölkələr üçün səciyyəvi və təsirli deyil… ya həp, ya heç…
İxracyönümlü məhsulların istehsalı münbit xammal qaynağı tələb edir… Qeyri neft sektorlarının xammal qaynağının nə qədəri iç piyasadan təmin olunur ki…? Bu nəyi tələb edir idxalda- gömrükdə şəffaflaşmanı… ya həp, ya heç…
İxracyönümlü sənayeləşmə strategiyası ixrac prosedurlarından tutmuş, xarici bazar araşdırması, xarici dil bilgisindən tutmuş internetdən bu istiqamətdə maksimum istifadə bacarığına qədər, xarici ölkə sərgilərində iştiraka dövlət təşviqi və dəstəyindən tutmuş, bu sərgilərdə iştirak etmək istəyi, təşəbbüsü və buna hazırlıq səviyyəsinədək, keyfiyyətdən tutmuş paketləməyə, beynəlxalq sertfikatlaşmadan tutmuş brendləşməyə qədər, encoterms bilgilərindən tutmuş akreditif əməliyyatlarına qədər, regional və sektorial istehsal və ixrac assosasiyaların yaradılmasından tutmuş onların real fəaliyyətinə qədər və s. və s. tələb edir… YA HƏP, YA HEÇ…
Ölkə valyutasının digər xüsusilə ixrac qarşılığı ödəmə valyutalarına qarşı dəyər itirməsi ixraca müsbət təsir göstərir … nə vaxt? İxrac ediləcək rəqabətqabiliyyətli məhsullar olanda… Yoxsa,qeyri-neft məhsullarının ixracda payı təkrəqəmli isə hansı müsbət təsir göstərəcək…? Ya həp, ya heç…
Çox qazanan çox vergi ödəməlidir…Dünyada aktual iqtisadi mövzu olan Ədalətsiz gəlir dağılımı və buna qarşı tədbiqi iləri sürülən artan nisbətli vergi siyasəti olmalıdır… Amma gəlirlər şəffaf göstərilirsə faydası olacaq… Yoxsa çifayda… Ya həp, ya heç…
Hələki bu qədər… davam etməyə mövzu çoxdur…
Yenə iş dünyası-akademik dünya əməkdaşlığı haqqında…
Bu gün Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin Marketinq Kafedrasının və Marketing klibunun dəvəti ilə “Araşdırma və Analiz mövzusunda” seminarımız oldu… Əvvəlcə buradan seminara dəvət edən və seminarın təşkilində əməyi keçən hörmətli müəllim və gələcəyin marketoloqları olan gənclərə öz təşəkkürümü bildirirəm.
Həm seminara qatılım, maraq, həm də seminar sonrası hörmətli kafedra müdiri Telman müəllim və digər müəllimlə görüş və söhbətimizdən həqiqi mənada həzz aldım! Sevinirəm ki ən köklü akademik ocaqlarımızın birində mütərəqqi düşüncəli və gənclər üçün faydalı işlər görən müəllim-insanlarımız var!
Hər birinə işlərində və təhsillərində uğurlar…!!! Seminar gedişatında və sonrasında çox aydın şəkildə görünürdü ki, akademik həyatla-iş həyatı arasında bizdə uçurumlar var! Marketinq diliylə desək hər iki sahə bu “GAP”-larını artıq görməli və aradan qaldırmağa çalışmalıdırlar. Bu istiqamətdə ASEU Marketinq kafedrasının gələcəkyönlü fikirlərini və fəaliyyətlərini alqışlayıram.
Şirkətlər akademik çevrəyə, akademik çevrə də iş həyatına öz qapıların açıb birgə tədbirlər həyata keçirməlidirlər… Buna görə 2012 fevral ayında bloqda yazdığım bu məqaləni təkrar yayınlamaqda gərək duyuram… İnşallah səsimizin eşidilməsi və faydalı olması diləyi ilə…
Bundan əvvəlki iş dünyasında professionallıqla əlaqədar yazımda idarəetmə mədəniyyətinin formalaşması üçün idarəetmə məktəbinin olması bunun üçün isə iş dünyası(sənaye) universitet əməkdaşlığının yaradılması və gücləndirilməsinin vacib olduğu haqqında yazmışdım.
İş dünyası və akademi dünyası (universitetlər) arasında əməkdaşlıq nə üçün lazımdır və bu istiqamətdə nələr etməliyik? Hər iki sahənin inkişafı iş dünyasının elmi və akademi dünyasının isə praktiki imkanları necə istifadə etdiyindən, necə dəyərləndirdiyindən birbaşa asılıdır. Akademik bilgiləri istehsal edilə biləcək mal və xidmətə çevirmək, praktik təcrübələrin isə yeni elmi yeniliklər üçün istifadə etmək iş dünyası-akademik dünyası əməkdaşlığının ən əsas vəzifəsi olmalıdır.
Təəssüf ki başqa ölkələrdə bu ən önəmli və daim təkmilləşdirilən sahə olmasına baxmayaraq bizdə bu əməkdaşlıq demək olar ki heç qurulmayıb və ya ümumiyyətlə hər iki düşərgənin bundan ya xəbərsiz olduğu ya da xəbəri varsa da bu işə yanaşmadığını görmək mümkündür. Burada son illərdə Qafqaz universiteti ilə şirkətlər arasındakı müxtəlif əməkdaşlıq proektlərini qeyd etmək istərdim və bu ümidvericidir. Bu əməkdaşlığı digər şirkət və universitetlər nümunə alaraq gələcəkdə bu istiqamətdə ciddi addımlar atmalıdırlar.
Dünyada inkişaf göstərgələri arasında artıq makroekonomik rəqəmlərlə yanaşı ölkələrin(ölkə vətəndaşlarının, universitet və şirkətlərin) almış olduqları patent sayı, ildən ilə bunun artış və ya azalma göstərməsi, alınmış patentlərin istehsalda istifadə dərəcəsi, akademik sahədə isə beynəlxalq yayınlarda yayınlanmış elmi məqalə sayı və s. nəzərə alınmaqdadır.
Bu istiqamətdə irəliləmək üçün iş dünyası-universitet əməkdaşlığını inkişaf etdirmək vacibdir. Bu göstərgələrin yüksək olduğu və ümumiyyətlə belə əməkdaşlığın olduğu ölkələrdə universitetlər iş dünyasının həm kadr ehtiyacını, həm də istehsal proseslərində yeniliklər ehtiyacını qarşılamaqdadır. İş dünyası isə universitetlərin praktika (idarəetmə və istehsal təcrübəsi) ehtiyacını qarşılamaqdadır. Hər iki sahənin ehtiyac və istəkləri üst-üstə gəldiyi vaxt bu iş çox asanlıqla və məhsuldar olaraq həyata keçirilə bilər.
Bu istiqamətdə görüləcək işlər akademik heyətə nə verəcəkdir?
– Universitet akademik heyəti daha çox praktik təcrübə qazanaraq teorik bilgilərini praktik nümunələrlə gücləndirəcəklər. Bundan da təbii ki tələbələr faydalanacaqlar.
– Universitet müəllimləri öz sahələrində daha çox aktivləşib yuxarıda bəhs elədiyim istiqamətdə elmi məqalələrinin sayını artıracaqlar bu onlar üçün bir növ stimul olacaqdır.
– Universitet müəllimləri iş dünyasındakı yenilikləri öz dərs vəsaitlərində istifadə edərək köhnəlmiş materialları yeniləyəcəklər.
– Universitet akademik heyəti ən önəmlisi özlərini tanıdacaq, öz üzərlərində daha çox işləyəcək, daim təkmilləşmə istiqamətində olacaqlar və bu da hal hazırda itirilmiş etibarlarını yenidən qazanmalarına kömək göstərəcəkdir.
– Universitet müəllimləri şirkətlərdə məsləhətçi işi əldə edərək təhsillə bərabər bu işi də apara iləcəklər. Bu Türkiyədə çox aktualdır və istər tanıdığım müəllimlər olsun, istərsə də şirkətlər nəzdində bunun şahidi olmuşam. Və əlbəttə bu hər iki tərəfə çox faydalıdır.
Şirkətlər bu əməkdaşlıqdan nə əldə edəcəklər?
– Şirkətlər akademik mühitdə daha çox tanınacaq və bu məzun tələbələrin iş seçimi zamanı bu şirkətləri tərcih etmələrində köməklik göstərəcək. Şirkətin insan resurslarının əsas işlərindən biri məhz bu olmalıdır ki, məzun olacaqlar arasında keçiriləcək sorğularda “hansı şirkətdə işləmək istəyirsiniz?” suala cavabda təmsil etdikləri şirkətlər ön sıralarda olsun. Ancaq bu cür sorğunun bizim şirkətlər tərəfindən aparıldığını görməmişəm. Belə bir sorğu aparılırsa sevindirici bir hal olar.
– Əməkdaşlıq şirkətlərin insan resursları planlamasına bir növ işıq tutacaqdır. Şirkət nəticədə bir neçə il sonra mövcud tələbələrdən seçəcəkdir öz kadrlarını. Və indiki tələbələrin gələcəkdə onun işgücü qaynağına çevrilib çevrilməyəcəyini öyrənib analiz edə biləcəkdir. Əlbəttə ki analizlə qalmayıb öz gələcək işgücünü təmin etmək məqsədilə bir növ aid olduğu sahələrdə universitetləri yönləndirmək qabiliyyətində olmalıdırlar.
– Bu istiqamətdə şirkətlər öz sahələrinə uyğun tələbələrə stimullaşdırıcı və dəstəkverici amillərdən istifadə etməlidirlər. Bunlar təqaüd, yay aylarında şirkətdə praktika imkanı, şirkətlə (idarəetmə və istehsalla) tanışlıq günləri, təhsilyönümlü layihələrdə sponsorluq, tədbiqə uyğun ideya və fikirlərin şirkətlərdə tədbiq etmələrinə razılıq kimi amillərdir.
Bu mövzu ilə əlaqədar yazılarım gələcəkdə də davam edəcəkdir. Ümumiyyətlə sonda əlavə edəcəyim budur ki, iş dünyası ilə universitetlər bir-birlərinin müştərilərinə çevrilməli və sıx əməkdaşlıqla müştəri məmnuniyyəti yaratmalı və yüksəltməlidirlər.
Məhsuldarlıqda rol oynayan amillər…
İqtisadi artım və inkişaf mövzusunda öz sözünü demiş ekonomistlərdən biri Nobel ödüllü Robert Solow-dur ki, mən də irəli sürdüyü tezislərlə daha çox razılaşıram. Neo-klasik iqtisadi artım modelini irəli sürən ekonomist uzun illər 1950-ci ildən bu sahədə müxtəlif çalışmalarıyla meydandadır. 1987-ci ildə də elə iqtisadi artım mövzusundakı çalışmalarına görə Nobel mükafatı almışdır. Solow artım modelində, ən sadə dillə desək texnolojik inkişaf diqqətə alınır və iqtisadi artım sürətinin texnolojik inkişaf sürəti və əhali artım sürətinin birlikdə toplamına bərabər olması tezisi müdafiə olunur.
Hazırda yaşayan və MTI-də çalışan 90 yaşlı iqtisadçının iqtisadi artımın bugünü və gələcəyi, habelə biznes və iqtisadiyyatın buna bağlı olaraq hansı faktorları daha çox diqqətə alması haqqında McKinsey Global İnstitutu tərəfindən açıqlanan və özü ilə aparılan müsahibədə çox maraqlı və faydalı məsələlərə toxunulmuşdur. Aşağıda qısaca bu məsələlər barədə söz açacağam.
Məhsuldarlıqda rol oynayan amillər:
1) İqtisadçının fikriylə məhsuldarlıqda rol oynayan amillərdən biri və özünün də tezisində müdafiə etdiyi kimi ölkələrin, şirkətlərin texnolojini əldə etmə istək və bacarığı, texnolojidən (texnolojik dəyişiklikdən) nə ölçüdə yararlanması amili olsa da, müxtəlif ölkələrdə eyni sektoru incələdikləri zaman məhsuldarlığın sadəcə texnoloji amildən asılı olması deyil, məhsuldarlığa və buna bağlı faktorlara idarəetmənin baxış mövqeyi, idarəetmə qərarlarının verilməsindəki peşəkarlıq səviyyəsindən daha çox asılı olduğu izlənmişdir.
2) Digər araşdırılan amil investisiya həcmi və ağırlığı olmuşdur. Burada da yüksək investisiya imkanlarının olmasına baxmayaraq eyni sektorda məhsuldarlıq artımı sadəcə investisiyaya bağlı olmadığı görülmüşdür. Məsələn Fransa avtomobil sektoru, Amerika avtomobil sektoruna müqayisəli olaraq daha çox investisiya ağırlığına sahib olsa da, iki sektordakı məhsuldarlıq investisiya ağırlığına paralel inkişaf göstərmir. Burada isə ortaya çıxan əsas amil yenə organizasiya əksikliyi ilə bərabər idarəetmə qəararlarının effektsizliyi və səhvlərdir.
3) McKinseylə birlikdə aparılan araşdırmada incələnən digər bir sahə isə xidmət sahəsində məhsuldarlıq subyekti olmuşdur. Araşdırma nəticəsində bu sektorda işgücünün 70%-nin (Avropa və Amerika) cəmləşdiyinə baxmayaraq məhsuldarlıq digər sektorlara nisbətən gözlənilənin əksinə aşağı səviyyədə olmasıdır. Xüsusilə distribusiya və pərakəndə sektorunda məhsuldarlıq dərəcələri çox aşağı səviyyədə olduğu müşahidə edilmişdir.
Xidmət sektorunda məhsuldarlıq təyinedicilərinin və təsir göstərən faktorların nələr olduğu üzərində daha əhatəli çalışmalara ehtiyac yaranmışdır. Məsələn əvvəllər xidmət sahəsi, istehsal sahəsinə nisbətən daha az kapital tələb etdiyi fikri hakim idisə, indi bu fikir öz aktuallığını itirmək üzrədir. Bu sektorda məhsuldarlıq amili kimi, yenə idarəetmə və qərarvermə çevikliyi ilə birlikdə texnolojinin səmərəli istifadəsi irəli sürülür. Xüsusilə pərakəndə sektorunda texnolojik yeniliklərin istifadəsi məhsuldarlıq göstəricilərinə müsbət təsir edəcəyi fikri hakimdir.
Robert Solow-un iqtisadi artım, məhsuldarlıq təyinediciləri və məhsuldarlıqda artım sürəti haqqındakı yuxarıdakı fikirlərə əsaslanaraq deyə bilərik ki, sırf ekonomik və texnolojik faktorlarla yanaşı idarəetmədə peşəkarlıq, qərarvermə bacarığı və s kimi bəşəri idarəetmə faktorları da məhsuldarlıqda önəmli təsir subyektləridir və bu xüsusilə önümüzdəki dövrdə əsas fərqyaradıcı amil kimi davam edəcəkdir…
E-vətəndaşlıq…bəs harda?
İndicə oxuduğum məlumata görə Estoniya artıq “E-stonia” olmaq yolunda bir ilkə daha imza atmışdır… Vaxtilə “Yeni zamanın hökumətləri…” haqqında bir yazımda Estoniada səhiyyədə e-hökumətin real tədbiqi barədə qısaca bəhs etmişdim.
İndi isə buyurun daha bir ilk… Estoniyada elektron vətəndaşlıq (e-vətəndaşlıq) haqqında qanun qəbul edilmişdir…
Bəli Estoniya ilə bağlılıq yaratmaq istəyən, iş qurmaq istəyən hər bir kəs e-vətəndaşlıq kartını əldə edə bilər… Və bu yolla istənilən işini “e-hökumət” asanlığı ilə həll edə bilər, biznes aça bilər və s. Sadəcə 1 dəfə barmaq izi alınmasıyla bu vətəndaşlıq həll olur və daha sonra istənilən yerdə bundan rahat istifadə edilə bilər… Bu xidməti xarici ölkə səfirliklərində də reallaşdıracaqlarını söyləyirlər… Artıq Estoniyanın bu uğurunu Finlandiya da öyrənərək Estoniyanın “e-hökumət” konseptini qəbul etmişdir… Estoniya isə Avropanın bu e-vətəndaşlıq qanunu çıxarmasını arzulayır…
-Estoniya ilk dövlət olaraq 2005-ci ildə elektron səsvermə haqqında qanun qəbul edib, tədbiq edir.
-Estoniya səhiyyə sisteminin elektronlaşmasını həyata keçirən ilk dövlətlərdən biridir.
-Estoniyada vergi bəyannəmələrinin 95 faizi internet vasitəsiylə həyata keçirilmişdir.
-Estonyada 85% əhali online-bankçılıqdan istifadə edir…
-Hər il büdcədən 1% informasiya cəmiyyətinin yaradılması və inkişafı üçün ayrılır
-Elektron ID kart istifadə olunur.
– Doing Business göstəricilərindən biri olan şirkət qurma müddəti 20 dəqiqədə reallaşır…
Bunlar əsas nə üçün önəmlidir? Şəffaflıq üçün…
Yaxşıdan yaxşı öyrənə bilmərik???
Qlobal Korporativ Davamlılıq Prinsipləri…
(ECOLIFE dərgisində yayınlanmış məqaləm)
“Davamlılıq” anlayışı son XX əsrin sonlarından başlayaraq müxtəlif sahələrdə ən önəmli və aktual anlayışlardan biri olmuş və çağımızda da öz aktuallığını qorumaqdadır. Davamlılıq mövzusu makro və mikro səviyyədə müxtəlif quruluş və araşdırmaçılar tərəfindən fərqli apektlərdən daimi incələnən bir mövzudur. Mövzunun aktuallığını nəzərə alaraq bu yazımızda “Birləşmiş Millətlər Qlobal Anlaşma”da yer alan Qlobal korporativ davamlılılq prinsiplərindən bəhs etmək istəyirəm.
Ən son 2013-cü ildə qəbul edilən və yayınlanan “Unated Nations Global Compact”, müxtəlif biznes dairələrinin, müxtəlif qurum və quruluşların, biznes sferasındakı cəmiyyətlərin öz fəaliyyətləri və yaxın və uzaq ətraf mühitlə əlaqələrində 10 əsas prinsipi qəbul etməsi və bu prinsipləri qorumasından ibarətdir.
Bu anlaşmada ön görülən 10 prinsip dörd ana istiqaməti əhatə edir: 1. İnsan haqqları, 2.Əmək münasibətləri, 3. Ətraf mühit, 4. Korrupsiyaya qarşı mübarizə. Bu dörd ana istiqamətdə yer alan 10 prinsip isə aşağıdakılardır:
İnsan haqqları:
1. Biznes dairələri (qurum və quruluşlar) insan haqqlarını müdafiə edən beynəlxalq səviyyədə qəbul edilmiş prinsiplərə hörmət göstərməli və dəstəkləməlidirlər;
2. Biznes dairələri (qurum və quruluşlar) insan haqqlarına zidd fəaliyyətlərdə iştirak etməməlidirlər və ya iştirak etmədiklərinə əmin olmalıdırlar.
Əmək münasibətləri:
3. Biznes dairələri kollektiv anlaşmalarda ortaya çıxan birləşmə-bir araya gəlmə azadlığına dəstək verməlidirlər;
4. Biznes dairələri məcburi və icbari əməyin bütün formalarının ləğv edilməsinə çalışmalıdırlar;
5. Biznes dairələri uşaq əməyindən istifadənin bütünlüklə ləğvinə çalışmalıdırlar;
6. Biznes dairələri əmək və məşğulluq sferasında hər növ diskriminasiyanın aradan qaldırılmasına çalışmalıdırlar.
Ətraf mühit:
7. Biznes dairələri ətraf mühit dəyişmələrinə ehtiyatla yanaşmanı dəstəkləməlidirlər;
8. Ətraf mühitlə əlaqədar məsuliyyətləri üstlənərək bu istiqamətdə insiativ göstərməlidirlər;
9. Biznes dairələri ekolojik təhlükəsiz , ətraf mühit dostu texnologiyaların geniş yayılması və inkişafı istiqamətində birlikdə hərəkət etməlidirlər.
Korrupsiyaya qarşı mübarizə:
10. Biznes dairələri mənimsəmə və rüşvət də daxil olmaqla bütün növ korrupsiya hallarına qarşı olmalıdırlar.
Birləşmiş Millətlərin bu istiqamətdəki 2013 hesabatında davamlılıq və şirkətlərin bu istiqamətdə effektivliyi ilə əlaqədar açağıdakı nəticələrə də yer verilmişdir. Belə ki təhsil, artım/məşğulluq, iqlim dəyişikliyi, sağlamlıq, korrupsiya və enerji kimi çox önəmli olan davamlılıq faktorlarında biznes dairələrinin daha da effektiv ola biləcəyi qənaətinə gəlinmişdir. Bu istiqamətlərdə biznes dairələrinin potensialından istifadə edilməlidir. Yoxsulluğun azaldılması, ərzaq təhlükəsizliyi, Su və kanalizasiya problemləri, təhlükəsizlik və sülh kimi digər əsas davamlılıq problemlərində də müəyyən mənada biznes dairələrinin potensial gücünün olduğu qeyd edilmişdir.
Sonda elə həmin hesabatda da deyildiyi kimi qeyd etmək istərdim ki, biznes dairələri də “ daha yaxşı dünya” üçün çalışmalıdırlar, çünki bu hamının xeyrinədir, həmçinin biznes dairələrinin özlərinin…! Məhz yuxarıda qeyd edilən 10 prinsip də “daha yaxşı dünya” üçündür…!!!
"Bazar gücü və tənzimlənmələri analizi…"
Bu il iqtisadi sahədə Nobel qazanan “Bazar gücü və tənzimlənmələri analizi” ilə fransız iqtisadçı Jean Tirole oldu. Jean Tirole1980-lərdən sənayə idarəetməsi sahəsində müxtəlif akademik çalışmalar ortaya qoyan iqtisadçıdır.
Mükafat sahibi iqtisadçı bu analizində nə və necə yol göstərir? Əvvəlcə qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadçı bu analizin müxtəlif sektorlara tədbiqini mümkün saymaqdadır. İqtisadçıların diliylə desək əslində bu analizdə “Görünməz əl” prinsipinə müdaxilə etməyin faydaları göstərilir. Çalışma dövlət dəstəkli, “sektor sahibi” və ya “təbii monopol” şirkətlər və şirkət birləşmələrinin tənzimlənməsi prinsipini müdafiə edir.
Bu və ya digər şəkildə Bazar gücü (Sektor gücü) əldə etmiş şirkətlərin monopol və/vəya oligopol gücündən dolayı maliyyət endiriminə yetərli istəklərinin olmadığına diqqət çəkən iqtisadçı bunun sektorda məsələn innovasiya kimi rəqabətyaradıcı amillərin qarşısını aldığını müdafiə edir. Qısaca bu mənfi nəticələr səbəbiylə bu cür böyük güclər üçün müəyyən tənzimləmələrin olmasını gərəkli sayır.
Əslində bu Nobel ödüllü çalışma kiçik miqyaslı da olsa günümüz Azərbaycan iqtisadi həyatı üçün də aktualdır. Ancaq burada tənzimləyici və tənzimlənən rolunu daşıyanların ayrılması mütləqdir…! İqtisadi idarəetmədə yer alan iqtisadçılarımızın bu teorini ələ alaraq təkliflər irəli sürməsi diləyi ilə…
Qlobal Rəqabətqabiliyyətlilik Hesabatında ölkəmizin mövqeyi: müsbət və mənfi faktlar…
İki gün əvvəl Dünya İqtisadi Forumu (World Economic Forum) tərəfindən hazırlanmış 2014-2015-ci illər üçün 144 ölkəni əhatə edən Qlobal Rəqabətqabiliyyətlilik hesabatı açıqlanmışdır. Təqribən iki il əvvəl 2012-2013-cü illər üçün açıqlanmış hesabat haqqında “Gələcəyimizi düşünürükmü? Qlobal Rəqabətqabiliyyətlilik göstəricilərinə baxış” adlı yazımda həmin dövrə aid olan maraqlı göstəricilər haqqında fikirlərimi bölüşmüşdüm. İndi həmin dövrün göstəricilərinə də nəzər salaraq yeni hesabatda açıqlanmış göstəricilər haqqında fikirlərimi Sizlərlə bölüşmək istərdim.
İlköncə necə deyərlər aysberqin görünən üzünü qeyd edək: Ölkəmiz bu son Qlobal Rəqabətqabiliyyətlilik hesabatında 144 ölkə arasında 39. yerdə mövqelənmişdir. İki il əvvəl ümumi göstəricilər sıralamasında yerimiz 46 idi. Təbii ki bu yüksəlişə sevinmək olar. Ümumi sıralamada ildən ilə yüksəlmək sevindirici haldır.
Ancaq bu yüksəlişin səbəbi nəyə bağlıdır deyə incələdiyimiz zaman və ya ümumiyyətlə hesabatdakı göstəriciləri bütünlüklə incələrsək görərik ki, ələ alınan çox sayda önəmli faktorlarda elə də irəliləyiş yoxdur və ya çox azdır.
Qeyd etmək lazımdır ki Qlobal Rəqbətqabiliyyətlilik İndeksi eyni zamanda 3 əsas alt indeksdın (Subindex)ibarətdir:
1) Əsas tələb olunan (zəruriyyətlər) subindeksi,
2) Səmərəlilik (Effektivlik) yüksəldici faktorlar subindeksi,
3) İnnovasiya-İnkişaf istiqamətli subindeks.
Bu alt indekslərin də hər birində müəyyən alt göstəricilər yer alır və ümumi sayı 12-dir.
Belə ki Əsas (Basic) subindeksdə: qurumlar, infrastruktur, makroiqtisadi mühit (vəziyyət), Sağlıq və ibtidai təhsil kimi faktorlar yer alır.
Səmərəlilik (Effektivlik) artırıcı subindeksdə: Ali təhsil və müxtəlif təlimlər, Əmtəə bazarının effektivliyi, Əmək bazarının effektivliyi, Maliyyə bazarının inkişaf səviyyəsi, Texnoloji (ICT) istifadə səviyyəsi, Bazar həcmi(boyutu)
İnnovasiya-inkişaf istiqamətli subindeksdə isə iki əsas faktor: İnnovasiya və Biznes mühitin inkişafı faktorlarıdır.
Təbii ki bu alt faktorlar da öz növbəsində çox sayda faktorlar toplusundan ibarətdir ki, bunlar nəzərə alınaraq, hesablanaraq subindekslər və daha sonra ümumi rəqabətqabiliyyətlilik indeksi çıxarılır.
Burada bir digər önəmli nüansı da yazmağı vacib görürəm. Yuxarıda göstərilən 3 əsas subindekslərdən ilki faktor-əsaslı ekonomiləri, ikincisi effektivlik-səmərəlilik yönlü ekonomiləri, üçüncü isə innovasiya yönlü ekonomiləri xarakterizə edir. Və sıralamada yer alan bütün ölkələr bu 3 mərhələnin birində və/vəya mərhələlərarası keçişlərdə yer alırlar. Məlumat üçün, ilk mərhələ (səviyyədə) yer alan ölkə sayı 37-dir və bu ölkələr əsasən Adam başına düşən Ümumi daxili məhsulları 2000 usd-dən az olan ölkələrdir. İkinci bir nüans isə bu ölkələr faktor əsaslı iqtisadiyyatın ağırlığı 60%dən çox olan ölkələrdir. İkinci mərhələdə isə adam başına ÜDM-si təqribən 3000-9000 usd olan ölkələrdir. Üçüncü mərhələdə isə əsasən inkişaf etmiş 37 ölkə yer alır və adambaşına ÜDM 17000 usd-dən çox olan eyni zamanda effektivlik 50%, innovasiya və biznes inkişafı ağırlığı 30% olan ölkələrdir. Ölkələrin bəziləri isə bu mərhələlərin arasında geçiş sürəcindədirlər. Faktor (təbii resurs) ağırlıqlı iqtisadiyyatdan Effektivlik yönlü iqtisadiyyat arasında yer alan ölkələr 2000-3000 USDadambaşı ÜDM-yə malik ölkələrdir və sayı 16, 2-ci və 3-cü mərhələnin arasında yer alan ölkələrdə adambaşı ÜDM 9000-17000 usd-dir.
Azərbaycanımızda adambaşı ÜDM təqribən və həmin hesabatda yer alan məlumatla yazsaq 7900 usd-dir. Bu halda ölkəmiz ikinci mərhələ ölkələr arasında yer almalıdır. Ancaq hesabatda bu istiqamətdəki sıralamada ölkəmiz təəssüf ki adam başı ÜDM 7900 usd olsa da 1-ci mərhələ ilə 2-ciyə keçiş arasında yəni ÜDM-ləri 2000-3000 usd olan ölkələr arasında yer almışdır. Bəs buna səbəb nədir? Səbəb ekonomimizin faktor ağırlıqlı olmağı, 2-ci və 3-mərhələnin subindeksləri olan effektivlik, səmərəlilik, innovasiya, biznes mühitin inkişafı kimi subindekslər və bunlarda yer alan alt faktorlara görə istənilən irəliləyiş qət etməməsidir. Məhz buna görə ölkəmizin rəqabətqabiliyyətlilik sıralamasında effektiv və qeyri-effektiv olan faktorların nələr olduğuna diqqət göstərmək vacibdir ki real vəziyyəti daha aydın görə bilək…
Hesabatda hər ölkə üçün ayrıca geniş yer ayrılmış və ölkəmizi incələdiyimiz zaman çox açıq şəkildə yuxarıda saydığımız alt faktorlardan yalnız birinin çox effektiv olduğu və bu indeksə öz müsbət təsirini göstərdiyini görə bilirik. Bu faktor Makroiqtisadi mühit(vəziyyətdir). Hətta ölkəmiz yalnız bu faktora görə olan sıralamada 144 ölkə arasında 9-cu yerdə mövqelənmişdir. Təbii ki bu əsas subindekslərdən və faktorlardan olduğu üçün sıralamada öz təsirini göstərmişdir. Ancaq əsas inkişaf etmiş ölkələrin hansı mərhələdə olduğuna nəzər saldığımızda digər subindekslərin daha önəmli olduğunu görərik. Xüsusilə biznes mühitin inkişafı, innovasiya, və ikinci mərhələnin əsas indeksləri olan Ali təhsil və müxtəlif təlimlər, Əmtəə bazarının effektivliyi, Maliyyə bazarının inkişaf səviyyəsi, Texnoloji (ICT) istifadə səviyyəsi kimi inekslərdə də irəliləyiş əldə etmək lazımdır.
Basic requirements (56.3%) ……………………………….Rank 45 … index 4.9
Institutions ………………………………………………………60 ……4.0
Infrastructure …………………………………………………..70 ……4.1
Macroeconomic environment ………………………………. 9 ……6.4
Health and primary education ……………………………. 104 ……5.2
Efficiency enhancers (37.8%) …………………………..Rank 71 …index 4.1
Higher education and training …………………………….. 90 ……3.9
Goods market efficiency …………………………………… 72 ……4.3
Labor market efficiency …………………………………….. 33 ……4.6
Financial market development ……………………………. 89 ……3.8
Technological readiness …………………………………….. 56 ……4.3
Market size ……………………………………………………..72 ……3.7
Innovation and sophistication factors (5.9%) ………..Rank 72 …..index 3.6
Business sophistication ………………………………………. 80 ……3.9
Innovation ………………………………………………………..59 ……3.3
Çox uzun bir yazı olmaması üçün müəyyən nüanslara da diqqətinizi cəlb edərək yekunlaşdırmaq istəyirəm. Ölkəmizin real rəqabətqabiliyyətli ölkə olması üçün inkişafa mane olan və/və ya inkişaf etdirilməsi vacib olan və elə hesabatda qeyd edilən faktorları göstərmək istəyirəm.
The most problematic factors for doing business:
Corruption ……………………………………………………………..19.9
Access to financing …………………………………………………..14.6
Tax rates ……………………………………………………………….11.8
Inadequately educated workforce ………………………………..11.3
Inadequate supply of infrastructure ………………………………10.1
Insufficient capacity to innovate …………………………………….7.2
Poor work ethic in national labor force …………………………..6.6
Inefficient government bureaucracy ……………………………….4.8
Tax regulations …………………………………………………………..4.6
Restrictive labor regulations ………………………………………….2.2
Inflation ……………………………………………………………………2.0
Poor public health ………………………………………………………1.8
Crime and theft ………………………………………………………….1.2
Foreign currency regulations …………………………………………1.1
Government instability/coups ……………………………………….0.5
Policy instability ………………………………………………………….0.1
Yuxarıda göstəricilər 2 il əvvəlki hesabatda da yer almışdır… Ancaq bəzi göstəricilərdə azalma (müsbətə doğru irəliləyiş) vardır. İlk sırada yer alan korrupsiya faktorunda da müqayisə edərsək 4%-ə azalma olduğunu görərik. Digər bir önəmli irəliləyiş dövlət idarələrində bürokrasiya amilinin xeyli düşməsini qeyd etmək vacibdir. Təbii ki ASAN xidmətin yaradılması və real müsbət fəaliyyəti bu irəliləyişin səbəbidir. Hələ önəmli problem kimi qalan isə Maliyyə resursları əldə etmə çətinliyi və Vergi dərəcələridir. İnfrastrukturanın qənaətbəxş olması və yeniliyə uyğunlaşmaması da digər problemlər olaraq qalır. İrəliləyiş qət etdiyimiz faktorların müsbət “externality”-liliyini digər sahə və faktorlara yaymaq lazımdır. Bu baxımdan bundan sonra Makroiqtisadi vəziyyətin müsbət externality-sini, müsbət təsirini daha çox effektivlilik faktorları və innnovasiya, biznes mühitin inkişafı amillərinə yaymaq lazımdır.
Ümumi rəqabətqabiliyyətlilik sıralamasında 39-cu yerə irəliləsək də, daha real rəqabətqabiliyyətlilik gücümüzün olmasını görmək ümidi ilə…
Davamlı inkişaf göstəricimiz necədir…?
Dünyanın qabaqcıl araşdırma və məsləhət xidməti göstərən Boston Consulting Group-un (BCG) dünya ölkələrinin DAVAMLI İNKİŞAF göstəriciləri ilə əlaqədar yeni 2014 hesabatı və interaktiv xəritə ilə tanış oldum və istərdim dəyərli oxucularımla paylaşım. BCG-un hazırladığı və SEDA (Sustainable Economic Development Assessment) adlanan hesabat dünyanın 149 ölkəsini əhatə edir. Hesabatda tam 54 göstərici nəzərə alınıb. Bu göstəricilər, Təhsil və bacarıqların inkişafı, Sağlıq, İnvestisiya kapasitesi, Maliyyə göstəriciləri, İqtisadi instutlaşma, İqtisadi dinamika, Sosial inkişaf, Demoqrafiya və işsizlik, Makroiqtisadi idarəetmə kimi ana faktorlar (Key Sustainable Factors) altında incələnmişdir.
BCG bu göstəricilərlə əlaqədar statistik məlumatların qaynağını da göstərmişdir. Belə ki bu qaynaqlar IBRD, EBRD, IMF, OECD kimi beynəlxalq iqtisadi və maliyyə qurumları və UNDP, USAID, World Economic Forum, ILO, Freedom House, Heritage Foundation və s. qurumlar olmuşdur.
BCG-nin hazırladığı bu hesabatda ölkəmizin SEDA – göstəricisi 36,5 olmuşdur. Bəs bu rəqəm yaxşı nəticədir yoxsa zəif? Bunu da açıqlamaq üçün təbii ki siyahıya göz gəzdirib müqayisəli təhlil aparmaq lazımdır. Bloq yazısı üçün uzun olmasın deyə daha ətraflı məlumatı aşağıdakı linkdən əldə etmək mümkündür. Mən isə biraz müqayisəli təhlil etmək fikrindəyəm.
Ölkəmiz, 36,5 xallı göstəricisi ilə yer aldığı Şərqi Avropa və Orta Asiya ölkələri qrubunda sadəcə Özbəkistan (20.3), Tacikistan (24.9), Qırğızıstan (25.5), Bosna-Hersogovina (34,9), Moldova (35,6)-nı qabaqlamaqdadır. Bu qrupda olan digər ölkələrdən isə geri qalmaqdadır. Ən maraqlısı isə çox yaxın qonşularımız olan Gürcüstan (40,8) və Ermənistan (41.2)-dan geridəyik… Müqayisə üçün Qazaxstan (49) Rusiya (51.2) xala malikdir. Baltik ölkələri də kifayət qədər yüksək göstəricilərə (65-75) malikdir. Bu qrupda təbii ki ən yaxşı göstərici Şərqi Avropa ölkələrinindir və ən yüksək xal Çex Respublikasınındır(81). Yenə məlumat üçün ümumi olaraq ən yüksək və ən aşağı göstəricilərə malik ölkələri də qeyd etmək istərdim. Ən yaxşı göstəricilərə malik olan ölkələr: Noveç(100) İsveçrə (98) İslandiya (97.6) Finlandiya (97), İsveç (96,9) Almaniya (95.9) və s. Ən aşağı göstəricilə malik olanlar isə təbii ki, Eritrea, Zimbabve, Efiopia , ÇAD, Orta Afrika Cümhuriyyəti kimi 10-u keçməyən xala malik Afrika ölkələridir.
BCG-nin təyin etdiyi davamlı inkişaf göstəriciləri, sadəcə iqtisadi inkişaf göstəriciləri ilə deyil, yuxarıda qeyd etdiyim digər göstəricilərlə birgə hesablanmışdır. İqtisadi inkişaf özü geniş anlayış olduğu qədər, Davamlı inkişaf özündə daha çox faktorları əhatə etdiyi üçün daha geniş anlayışdır. Və ölkənin inkişafında da davamlılığa nail olmaq üçün bu faktorların hər birinə önəm verib hər birinin inkişafına çalışmaq lazımdır.
Elm adamları və sahibkarlıq fəaliyyəti…
Elm adamı və sahibkarlıq fəaliyyəti… Elm adamı və sahikarlıq fəaliyyəti təəssüfki, bizim düşüncəmizdə daha çox bir-biri ilə uymayan iki fərqli sahə, iki fərqli istiqamət kimi qəbul edilir. Bu əksik düşüncənin indi və yaxın gələcəkdə dəyişdirilməsinin çətin olacağını da söyləmək düzgün olar. Ancaq pessimizmdən çıxaraq bu yazımda bu əksik düşüncənin bəzi ölkələrdə çıxarılan qanunları nümunə göstərərək necə həll etdikləri barədə fikirlərimi paylaşmaq istədim. Yazılarımı təqib edən dəyərli oxucularım yəqin ki “İş dünyası-Universitet əməkdaşlığı və faydaları” adlı yazını oxuyublar. Bu yazıda adından görüldüyü kimi iş dünyası ilə universitetlərin əməkdaşlığı və bu əməkdaşlığın hər iki tərəfə sağlayacağı faydalardan bəhs etmişdim. Hazırkı yazım da məhz bu yazının davamı və orada səslənən fikirlərin möhkəmləndirilməsi istiqamətindədir.
Gələk mövzumuza…ümumiyyətlə inkişaf etmiş ölkələrin bu istiqamətdə həyata keçirdikləri fəaliyyətləri incələdiyimiz vaxt məhz ən çox önə çıxan ABŞ olmaqdadır. Bu ölkə həm sahibkarlıq, təşəbbüskarlıq baxımdan ən loyal, dəstəkləyici və təşviqedici qanunları olan ölkədir. Universitetlər keyfiyyət yönündən dünyanın ən nümunəvi və təbii ki reytinqlərdə həmişə ön sıralardadır. Səbəb isə təkcə keyfiyyətli təhsil deyil, bu ölkədə universitetlərin xüsusilə araşdırma sahəsində dövlət və iş dünyası tərəfindən dəstəklənməsidir. Eyni zamanda aparılan araşdırmaların sənayedə tədbiqi ilə universitetlərə maddi vəsait qazandırılması əsas məqsədlərdən sayılır. Universitetlərin özəl sektor üçün etdiyi araşdırmalardan əldə etikləri gəlirlə bərabər, dövlət də müxtəlif fondların vasitəsilə araşdırma edib bunu ticariləşdirmək istəyən sahibkar və şirkətləri təşviq edir. Universitetlər və ya elm adamları tərəfindən qurulan şirkətlər və ya sadə sahibkarlıq fəaliyyətləri dəstəklənir, elm adamları bu istiqamətdə təşviq edilir.
Bu cür dəstək və təşviqlərin qaynağı hələ 1980-ci ildə bu ölkədə çıxarılan və “Bayh-Dole” qanunu və ya aktı kimi qəbul edilən qanundur. Bu qanunun əsas adı, “Universitet və Kiçik şikətlərlə əlaqədar Patent Qaydaları qanunu”dur. Ancaq bu qanunu təklif edən iki senatorun Birch Bayh və Bob Dole-un adıyla səslənən “Bayh-Dole” qanunu kimi daha çox tanınmışdır. Qanunun əsas əhatəsi dövlət fondları tərəfindən dəstəklənən fikri mülkiyyət haqqlarından və bundan əldə edilən gəlirlərin universitet, elm adamları-sahibkarlara qalmasıdır. Buna bənzər qanunlar Almanya, Maleyzada da qəbul edilmişdir. Bu qanun hətta The Economist dərgisi tərəfindən keçirilən araşdırmada son 50 ildə çıxarılan ən vizioner qanun olaraq qəbul edilmişdir. Bir sıra Avropa ölkələri ilə yanaşı Yaponiya da Bayh-Dole qanununu müsbət qəbul etmişdir.
Türkiyədə isə bu istiqamətdə son illərdə böyük yol qət edilmişdir. Buna misal universitet bünyəsində yaradılan texnoparklarlar və bu fəaliyyətlərin dəstəklənməsidir. Almaniyada isə daha əvvəlki yazılarımın birində də qeyd etdiyim kimi hər sahəyə və demək olar ki hər ixtisasa (ana ixtisaslara) aid tədris qurumuyla bərabər praktik-sahələrin yaradılması və ya sənaye müəssələrində təlim-tədris obyektlərinə böyük önəm verilməsidir. Məhz meydana çıxan yeniliklər də əsas etibarilə buradan ortaya çıxır.
Bizdə müəyyən qurumlar vasitəsilə son zamanlarda yaradılan texnoparkların məhz bu minvalla dəstəklənməsi ilə bərabər, elm adamlarının sahibkarlıq fəaliyyəti istiqamətində araşdırmalara təşviq edilməsi, bu istiqamətdə fondlar vasitəsilə dəstəklənərək yaşıl işıq yandırılması, həm elmimizin həm də iş dünyamızın gələcəyi baxımından faydalı olacaqdır.
Mövzu ilə əlaqədar digər yazılar:
PhD Cəbrayıl Vəliyev 